Sinds juli 2015 kan er in Nederland een raadgevend referendum worden gehouden. Mijn gevoel zegt dat ik het nu al gehad heb met die referenda. We hebben inmiddels één landelijk referendum achter ons liggen en de Britten hebben er zojuist ook ééntje gehad. Ik vraag me af of de onderwerpen van deze beide referenda wel geschikt zijn geweest voor een eenvoudige ja/nee vraag.
Gedachte-experiment: de oude lelijke parkeergarage
Bij wijze van gedachte-experiment: je hebt een lelijke parkeergarage in een binnenstad, het gebouw is oud, kan nog best een tijd mee, maar past niet meer echt in het straatbeeld. De politieke partijen komen er niet uit, moet de garage opgeknapt worden, vervangen door een nieuwe, moet er een parkeerplaats voor in de plek komen, een park of juist iets heel anders? Uiteraard kosten de verschillende oplossingen meer of minder geld. Uiteindelijk komt er iemand met het idee van een referendum. De vraag is eenvoudig: ‘de oude lelijke parkeergarage afbreken, ja of nee?’, de stemgerechtigden in de gemeente mogen hun zegje doen.
Vervolgens krijg je een antwoord, laten we zeggen dat het ‘afbreken’ is geworden. Wat weet je dan over de mening van de ja-stemmers? Eigenlijk niets: je weet niet of ze een nieuwe garage als vervanging willen, je weet niet of ze een vervangende parkeerplaats willen, je weet niet of ze de ruimte anders benut willen zien worden. En wat weet je over de nee-stemmers? Net zo min iets, willen ze voorkomen dat er parkeerruimte verdwijnt? Willen ze het oude ding opknappen? Het resultaat van dit referendum biedt geen oplossing.
Die meerderheid hè…
Stel dat bij de uitslag 52% voor afbreken is en 48% tegen (ik pik maar wat getallen hoor). Is het dan eerlijk om te claimen dat ‘de stemmers hebben gekozen voor afbreken’? Tenslotte wil bijna de helft het juist niet. De enige conclusie die je hier kan trekken is dat men hopeloos verdeeld is. Om nog maar te zwijgen over de stemmers die niet zijn geweest omdat ze zich niet kunnen vinden in de te kiezen antwoorden.
Door het onderwerp zo zwart/wit te willen behandelen, verdwijnt de nuance en werk je polarisering opzettelijk in de hand.
Het paard achter de wagen vol desinformatie
Bij de twee recente referenda hebben we kunnen zien dat er een onderwerp op tafel kwam, een vraag werd gesteld, om vervolgens campagne te gaan voeren die naar een keuze moesten leiden. Voor mij klinkt dit als het paard achter de wagen spannen.
Het verschil met politici die over een voorstel stemmen (tenslotte net zo goed een ‘voor’ of ‘tegen’ stem), is dat daar een discussie over is geweest aan de hand van argumenten, er doorgaans aan het voorstel geschaafd is, en er vervolgens een beslissing wordt genomen.
Bij de referenda waren de ‘kampen’ er alleen op uit om het publiek te overtuigen om een bepaalde keuze te maken, waarbij het vaak onduidelijk was om te weten wat nu feitelijke informatie is en wat niet. En zelfs als de media een fact-check uitvoeren, wordt dit door de kampen aan de kant geschoven als ‘politiek standpunt’. Wie genoeg dingen tegen de muur aangooit, weet zeker dat er wel iets blijft hangen. Wat is het nut van een stem gebaseerd op foutieve argumenten? En hoe voorkom je dat een onderwerp gekaapt wordt, zodat een uiteindelijke stem niet over het onderwerp zelf gaat?
Gevoelige onderwerpen
En dan hebben we het nog niet eens over gevoelige onderwerpen gehad. Er zijn mensen die zeggen: ‘angst voor beslissing in stemming is geen reden om stemming niet te houden’. Dat durf ik te betwijfelen. Wie-o-wie durft een referendum over de doodstraf aan als ‘het volk’ daar om vraagt? Of wie wil een referendum waarbij bijvoorbeeld de rechten van een minderheidsgroep op het hakblok liggen? Ik vraag me af of elk onderwerp zo maar geschikt is voor een referendum.
Hoe dan wel?
Maar referenda worden gezien als een vorm van ‘directe democratie’, die ‘de burger meer betrekt bij de politiek’, wil ik dat dan overboord gooien? Nee, dat wil ik niet. De vraag is of het beter kan. Ik denk van wel, althans, op een aantal vlakken. Het mag duidelijk zijn dat ik niet alle onderwerpen geschikt acht voor een referendum. De politiek heeft een rol van ‘hoeder van rechten’, die ze niet zomaar uit handen moet geven. Ik kan me echter wel voorstellen dat je een referendum wil, omdat resultaten zich daarin duidelijk aftekenen, in ieder geval duidelijker dan ‘onze achterban vindt zus of zo’.
Pak nu de parkeergarage, in plaats van een ja/nee vraag, is het misschien verstandiger om meerdere werkbare scenario’s te (laten) schetsen, inclusief de argumentatie en een uitwerking van de gevolgen, en die vervolgens voor te leggen? En als mensen hun eerste en alternatieve tweede keus kunnen aangeven is het misschien nog beter. Zo krijg je in de resultaten een genuanceerd beeld van wat de kiezer wil.
In plaats van campagne te voeren met allerlei (vage) informatie, kan het dan specifiek gaan over de genoemde scenario’s en de beschikbare argumenten daarvoor. In dat geval kan er campagne gevoerd worden over waarom de argumenten voor het ene scenario belangrijker geachte worden dan die van een ander scenario. Zo voorkom je dat er nonsens worden ingebracht als argument, en dat een referendum gekaapt wordt voor hele andere sentimenten.
Is een opkomst-drempel een optie? Waarbij je stelt dat er minimaal een bepaald percentage moet gaan stemmen om het referendum bindend te verklaren? Misschien is dan een antwoord ‘het maakt mij niet uit’ tijdens het kiezen ook wel een goede optie: zo kan iemand die niet direct een mening ergens over heeft toch bijdragen aan de opkomst-drempel. Zo krijg je in ieder geval de zekerheid dat er voldoende mensen gehoord zijn, en mensen niet wegbleven om de uitkomst te dwarsbomen omdat hun optie er niet bij zit.
En laten we tijdens de campagne vooral ook experts aan het woord laten, niet alleen de politici. In het Verenigd Koninkrijk mag men dan zeggen ‘genoeg te hebben van experts‘, maar laten we alsjeblieft niet nog verder meegaan in deze richting. Een groepje experts aan de tafel bij een praatprogramma is stukken beter dan willekeurige bekende Nederlanders.
Het mag duidelijk zijn, ik ben er nog niet uit wat ik van referenda vind, heb jij, als lezer, nog ideeën of opmerkingen? Ik laat me graag beïnvloeden voordat ik een definitief oordeel vel.
Dit artikel schreef ik voor Sargasso.nl, waar inmiddels een leuke discussie is ontstaan.
